Stari savski most jedini veliki preostali most u Evropi koji Nemci nisu uspeli da unište tokom povlačenja, koji i dalje tu stoji zahvaljujući hrabrosti jednog čoveka, učitelja u penziji Miladina Zarića.
Mnogi evropski gradovi i prestonice diče se mostovima starim i po nekoliko vekova, koji su odoleli zubu vremena i razaranjima, poput mosta Sant’Angelo u Rimu, Pont Neuf u Parizu ili Ponte Vecchio u Firenci. Burna istorija lišila je Beograd takvih dragocenosti. Međutim, iako nisu dugog veka i ne poseduju tu monementalnu patinu, većina od devet beogradskih mostova nosi neverovatne priče, verno čuvajući duh prkosnog, slobodarskog grada koji i dalje, premda s velikom mukom, odoleva pokoravanju.
U okršajima velikih sila naizmenično rušeni i obnavljani, beogradski mostovi ponosno stoje kao spona između prošlosti i sadašnjosti, ovekovečujući naš identitet i sposobnost za opstanak uprkos sve učestaljim atacima na našu kulturnu baštinu.
Prvi most u Beogradu izgrađen je 1884. godine i vezan je za početak razvoja železničkog saobraćaja u Kraljevini Srbiji. Iste godine završena je i izgradnja (nekadašnje) Glavne železničke stanice i otvorena je prva linija Beograd-Niš. Treba napomenuti da je leva obala Save u ovom periodu i dalje Austro-ugarska, a beogradski most „prvenac“, inače u suvlasništvu Srbije i severnog suseda, bio je veza sa Zemunom i ostatkom Evrope.
Ovaj železnički most rušen je više puta – 1914. i 1941. godine od strane srpske odnosno jugoslovenske vojske, kako bi se sprečilo napredovanje neprijatelja, u Prvom svetskom ratu austro-ugarske vojske, a u Drugom nacističke Nemačke. Nakon ovih rušenja usledilo je oba puta obnavljanje – prvi put od strane austrougarskih vlasti, kada je most obnovljen pod nazivom „Kapija za Istok“, a drugi put su ga Nemci osposobili pod nazivom „Most generala Vila“, u čast oficira Vermahta koji je rukovodio radovima na reparaciji.
Priča o ovom mostu ne bi bila toliko zanimljiva da ga isti ti „obnovitelji“ nisu srušili 1918, odnosno 1944. godine, prilikom povlačenja. Priči ovde opet nije kraj – nakon ovih „neprijateljskih rušenja“ oba puta usledili bi radovi na obnovi. Prvi put je most obnovljen 1918. godine od strane novoformirane jugoslovenske države (Kraljevine SHS). Poslednja izgradnja izvršena je neposredno nakon Drugog svetskog rata i most koji se danas nalazi na ovom mestu je sve do 1979. godine bio jedini železnički most koji spaja dve obale Save u Beogradu.
Kada podvučemo crtu i raščivijamo klupko rušenja i obnavljanja, dolazimo do podatka da je prvi beogradski most u periodu od 30 godina rušen pa ponovo građen po četiri puta. Svaki put su ga rušili isti oni koji su ga i gradili, a most koji danas tu stoji, poznat i pod nazivom Stari železnički most, nije onaj isti iz 1884. niti iz 1918. godine.
Poput Starog železničkog, izgradnja Brankovog mosta na Savi koji poznajemo danas bila je sve sem pravolinijska. Nakon Prvog svetskog rata i proglašenja Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. Kraljevina Jugoslavija) prvi put se ukazala prilika da se Beograd proširi na levu obalu Save. Najozbiljniji i najambiciozniji poduhvat u ovom pravcu bila je izgradnja i otvaranje Beogradskog sajma 1937. godine.
Lokalitet koji je danas poznat kao Staro sajmište, bio je izgrađen kao reprezentativni izložbeni kompleks, bitan element prestoničke arhitekture, sa ciljem da pokaže razvoj i dostignuća mlade jugoslovenske države. Drugi korak u pravcu širenja Beograda preko reke ostvaren je koju godinu ranije, kada je Zemun zvanično ušao u sastav prestonice – ovo verovatno objašnjava zašto kod Zemunaca i dalje postoji izražen lokalpatriotizam.
Izgradnji sajma i proglašenju Zemuna Beogradom prethodila je naravno izgradnja mosta. Krajem 1934. u saobraćaj je pušten prvi beogradski drumski most nazvan po kralju Aleksandru I Karađorđeviću, koji je te iste godine ubijen u Marseju. Ovaj viseći most se oslanjao na dva armirano-betonska stuba (pilona), dekorisana u srpsko-vizantijskom stilu po projektu ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova, koji između ostalih znamenitosti prestonice potpisuje i unutrašnje uređenje Narodne skupštine.
Po ideji Ivana Meštrovića, most je trebalo da krase i četiri konjanika koji bi predstavljali cara Dušana i kraljeve Tomislava, Tvrtka i Petra I Karađorđevića, postavljeni na stubove na visinu od 20ak metara. Meštrovićeva zamisao nije realizovana, stubovi i danas stoje, dok je ostatak mosta srušen u aprilu 1941. godine, kada ga je vojska kraljevine Jugoslavije minirala (zajedno sa mostom na mestu Starog železničkog) kako bi usporila napredovanje nemačke vojske.
Ovaj most je verovatno bio jedan od najlepših koji su izgrađeni u Beogradu, ali je bio i najkraćeg veka. Na temeljima preživelih stubova je 1956. godine pušten u saobraćaj most „Bratstva i jedinstva“, danas poznat kao Brankov most, jer se nalazi u produžetku ulice Branka Radičevića. Zanimljivo je da ovaj most zapravo čine dva mosta „blizanca“ – uz postojeću konstrukciju iz 1956. godine 1973. je dodata još jedna, čime je most proširen i povećan je njegov saobraćajni kapacitet.
I dok su izgradnju novog mosta na temeljima srušenog mosta kralja Aleksandra prepustili komunističkom rukovodstvu posleratne Jugoslavije, Nemci su, suočeni sa manjkom mostova u okupiranoj prestonici, pored već pomenute obnove železničkog, pristupili i izgradnji novog drumskog mosta.
Stari savski most
I ovde dolazimo do glavnog junaka naše priče – najstarijeg beogradskog mosta (izuzimajući temelje Brankovog), čija vrednost zapravo i ne leži u njegovim godinama, budući da je u poređenju sa nekim drugim mostovima evropskih prestonica i dalje „zelen“. Najveća vrednost je priča koju ovaj most nosi, priča o stradanju, otporu, antifašizmu, slobodi, a od skoro nažalost i o borbi za jedan pristojan Beograd.
Stari savski most, Tramvajski most, Zeleni most, nazovite ga kako vam drago, izgrađen je kao most „Princa Eugena“ 1942. godine. Za most je iskorišćena postojeća lučna konstrukcija, prvobitno namenjena premošćavanju Tise kod Žablja.
Prethodne godine je Beogradski sajam, jedan od najreprezentativnijih objekata moderne arhitekture prestonice, pretvoren u koncentracioni logor danas poznat pod nazivom Sajmište. Uz logor na Banjici, Sajmište je bilo najveći logor na teritoriji Beograda za vreme Drugog svetskog rata. U prvim mesecima Sajmište je funkcionisalo kao logor za Jevreje, a u periodu do 1944. i oslobođenja, kao prihvatni logor, i imao je centralnu ulogu u sistemu eksploatacije radne snage sa cele teritorije Balkana.
Tokom nepune tri godine u ovom logoru je bilo zatočeno oko 40 000 muškaraca, žena i dece. Pored slanja na prinudni rad u brojne nacističke logore širom Evrope, zarobljeni u logoru na Sajmištu su zloglasnim kamionima, poznatijim kao „dušegupke“, prevoženi u Jajince. Poznato je da je u prvim mesecima postojanja logora za prevoz preko Save korišćen pontonski most koji su nemačke okupacione vlasti izgradile nadomak srušenog mosta kralja Aleksandra, ali je od 1942. godine glavna drumska veza logora na Sajmištu sa ostatkom Beograda i stratištem u Jajincima bio je upravo novoizgrađeni most „Princa Eugena“.
Podržite nas: https://www.instagram.com/vitrazmagazin/
Facebook: https://www.facebook.com/vitraz.net/
Tokom borbi za oslobođenje Beograd oktobra 1944. godine Nemci se su nakon povlačenja na levu obalu Save spremali da miniraju most kako bi usporili napredovanje Narodnooslobodilačke vojske i Crvene armije u pravcu severa. Most je od rušenja spasao učitelj u penziji Miladin Zarić, koji je živeo u Karađorđevoj ulici 69 u blizini mosta.
Zarić je iskoristio poznavanje eksplozivnih naprava stečeno u Prvom svetskom ratu i videviši da Nemci spremaju miniranje mosta, popeo se na most i presekao provodnike ka eksplozivu. Pišući članak o Zarićevom poduhvatu, novinar Politike je u decembru 1944. zaključio da je zahvaljujući učiteljevoj hrabrosti Savski most u Beogradu, uz Ludendorfov most na Rajni, ostao jedini veliki most u Evropi koji Nemci nisu uspeli da sruše prilikom povlačenja.
Ludendorfov most nalazio se u nemačkoj varošici Remagen, u blizini Bona. U proleće 1945. godine Rajna je bila poslednja prirodna prepreka za prodor savezničkih trupa sa zapada u Nemačku. U skladu sa tim Hitler je izdao naređenje da se svi mostovi na Rajni sruše. Most u Remagenu je miniran, ali količina eksploziva nije bila dovoljna da ga u potpunosti sruši, već ga je samo oštetila.
Činjenica da most nije bio srušen u trenutku savezničkog zauzimanja varošice na Rajni, u priči savremenika nazvana „čudo u Remagenu“, omogućila je savezničkim snagama da preko njega prebace oko 25 000 vojnika i hiljade bornih vozila. Most je naposletku ipak popustio pred naletima nemačkih bombardera u nastavku borbi, ali akcija prebacivanja savezničke vojske ubrzala je operacije u pravcu zauzimanja Berlina i kapitulaciju Trećeg rajha.
U kulama Ludendorfovog mosta na zapadnoj obali otvoren je 1980. godine „Muzej mira – most u Remagenu“, a deo je pretvoren u ateljee za umetnike. Izgradnja muzeja je finansirana prodajom kamenih komadića mosta – gradonačelnik Remagena organizovao je da se komadići kamenja sa nosećih stubova smeste u sintetičku smolu zajedno sa sertifikatom o autentičnosti i na ovaj način prikupio preko 100 000 tadašnjih nemačkih maraka. Nemci izgleda imaju smisla da komadiće kamenja pretvore u lukrativan biznis.
Izuzev kula, most u Remagenu nikada nije obnovljen, tako da danas, 76 nakon pomenutog članka u Politici, možemo reći da je Stari savski most jedini veliki preostali most u Evropi koji Nemci nisu uspeli da unište tokom povlačenja, koji i dalje tu stoji zahvaljujući hrabrosti jednog čoveka, učitelja u penziji Miladina Zarića.
Prizor srušenih mostova evocira ratna dejstva, kada vojske ruše mostove za sobom kako bi usporile neprijatelja ili se mostovi taktički uništavaju u cilju onesposobljavanja neprijateljske infrastrukture. Možemo govoriti i o metaforičkom spaljivanju mostova, kada želimo da zaboravimo i uništimo sve za sobom i samo idemo napred. Kako bilo, bukvalno ili metaforički, kada srušimo ili spalimo mostove za sobom nalazimo se na tački sa koje nema povratka nazad.
Jovana Nedeljković | istoričarka i autorka Vitraža
Podržite nas u borbi za duh Beograda:
Facebook: https://www.facebook.com/vitraz.net/
Instagram: https://www.instagram.com/vitrazmagazin/
