Šta povezuje poznatog glumca, malo bosanskohercegovačko selo i zgradu u centru Beograda?
Ne može se mnogo evropskih gradova „dičiti“ ruševinama ratova iz skorije prošlosti. U Berlinu recimo i dalje čuvaju Crkvu sećanja kao podsetnik na sve strahote Drugog svetskog rata, dok u Srbiji ruševine rata navode posmatrača na pitanje šta je to čega se treba sećati? Generalštab je danas uglavnom podsetnik na događaje od pre 20 godina. Neki se, međutim, možda sećaju drugog imena ove zgrade – Sutjeska.
Prema jednom od tumačenja samog autora, arhitekte Nikole Dobrovića, ova zgrada, njegov magnum opus, trebalo je da „prenese“ u prestonicu komad planine na kojem se vodila odlučujuća borba između partizana i sila Osovine u proleće 1943. godine – tzv. Peta neprijateljska ofanziva, kada su partizanske snage uprkos ogromnim gubicima uspele da se probiju iz neprijateljskog obruča. Bitka koja je u posleratnoj istoriji slavljena kao prekretnica, trijumf, koji je naposletku i omogućio pobedu partizana u ratu, te izgradnju socijalističke Jugoslavije.
Najupečatljiviji motiv ovog zdanja (izgrađenog 1956-1963) bio je kaskadni procep između dva dela kompleksa, koji je simbolički predstavljao proboj dela partizanskih snaga iz obruča. Kada se uzme u obzir arhitektura ostalih građevina na uglu Kneza Miloša i Nemanjine koje okružuju Generalštab, postaje jasno da je „pukotina“ ujedno predstavljala i prostorni prelaz iz jednog sitema u drugi, iz kraljevine u republiku. Zanimljivo je da je upravo ovaj deo pretrepo najviše oštećenja tokom bombardovanja, što naposletku i dovodi (lokalnog) posmatrača u zabunu – kojih „rupa“ da se seća?
Pored podsetnika u centru tadašnje jugoslovenske prestonice, izgrađen je i spomenik na mestu gde su se vodile odlučujuće borbe – u bosanskohercegovačkom seocetu Tjentište, u Dolini heroja, kako je ovaj predeo nazvan nakon 1945. godine. Izgradnja spomenika, koji je danas globalno poznat zahvaljujući izvesnom belgijskom fotografu, poverena je jednom od tadašnjih prvaka jugoslovenskog apstraktnog vajarstava – Miodragu Živkoviću.
Spomenik pobedi u bici na Sutjesci otkriven je 1971. godine, povodom tridesetogodišnjice od izbijanja partizanskog ustanka u Drugom svetskom ratu. Prema Živkovićevoj zamisli isklesane su dve asimetrične strukture koje vizuelno evociraju proboj. Gledajući spomenik posmatrač je „uskraćen“ za sve gubitke koje su partizanske snage pretrpele, kao i teškoće kroz koje su prošli. Spomenik, naprotiv, odiše optimizmom, evocira prkos, snagu i pobedu.
U blizini spomenika izgrađen je i spomen-dom po projektu arhitekte Ranka Radovića, a čiju unutrašnjost „krase“ murali Krste Hegedušića, koji otkrivaju sve strahote ove bitke.
Sećanje na najveću ratnu epopeju nije međutim bilo dovoljno uklesati samo u prostoru. Za uspešnu izgradnju mita bilo je neophodno posegnuti za još jednim moćnim medijem – filmom. U ovom slučaju autentičnim žanrom koji je iznedrila socijalistička Jugoslavija – partizanskim filmom.
Glavni junak ovog filma bio je maršal lično. Danas je (nažalost) jedna od asocijacija na ekranizovanog Tita serija „Ravna gora“, u kojoj je revnosno zabeležen svaki kliše vezan uz njegov lik – dendijevski obučen muškarac sa misterioznim prstenom, slab na lepu ženu, vešt sa vratima koja zapinju.
Međutim, do početka 1970-ih godina bila je retkost videti Broza na filmu. Verovatno s razlogom, ko bi mogao da iznese lik neprikosnovenog vladara i vođe najvećeg antifašističkog oslobodilačkog pokreta na tlu Evrope? Suvišno je i reći da je u procesu kastinga za ovu ulogu „predsednik žirija“ bio predsednik lično. Brozov prvi izbor bio je navodno Kirk Daglas, s kojim se i susreo prilikom Daglasove posete Jugoslaviji 1964. godine.
Zanimljiv izbor, naročito ako uzmemo u obzir nekoliko činjenica – Kirk Daglas je 1960. godine producirao i igrao naslovnu ulogu u filmu „Spartak“ u režiji Stenlija Kjubrika, po romanu Hauarda Festa i scenariju Daltona Tramba.
Ovaj film, koji predstavlja svojevrsnu kritiku rasizma u američkom društvu i Makartijevog lova na crvene veštice nosi veliku zaslugu za okončanje holivudske crne liste – Fest i Trambo su posle godina „rada u senci“ konačno dobili javno priznanje za svoj rad, upravo na Daglasovo insistiranje. Sa druge strane, glavnog junaka filma, predvodnika ustanka robova u antičkom Rimu, Karl Marks je okarakterisao kao „vođu antičkog proleterijata koji se suprotstavio rimskom imperijalizmu“.
Stoga izbor čoveka koji je u isto vreme ustao protiv kapitalističkog imperijalizma, ali i zaigrao istorijsku ličnost koja se suprotstavlja brojčano nadmoćnom neprijatelju uprkos malim izgledima na pobedu, nikako ne može predstavljati puku slučajnost i pored danas dobro poznate Brozove strasti prema filmu.
Daglas je navodno bio prezauzet, te je izbor naposletku pao na Ričarda Bartona – čoveka koji je „samo“ zaigrao velike vođe poput Aleksandra Makedonskog, Henrija VIII i Marka Antonija. Pored toga što je uzeo učešća u odabiru glumca za glavu ulogu (sebe), Broz je bio aktivno uključen i u rad na scenariju – davao je komentare kako bi događaji bili prikazani što vernije, a posetio je čak i filmski set i to baš u trenutku kada je snimana scena nemačkog desanta tokom koje je svojevremeno i ranjen.
U dnevniku koji je pedantno vodio Barton je između ostalog zabeležio svoje zebnje, kao i teškoće sa kojima se susreo tokom snimanja – nadao se da će uspeti da se „izbori“ sa dodeljenom mu ulogom, kao i da utiče na odabir materijala i kadrova. Kasnije se žalio da je okružen amaterima, dok je susret sa Brozom i Jovankomna filmskom setu okarakterisao kao ispunjeniji besmislenim protokolom od susreta sa britanskim plemstvom.
Za razliku od kultnih ostvarenja Hajrudina Krvavca i Veljka Bulajića – Valtera, Partizanske eksadrile, Neretve, Kozare, da navedemo samo mrvicu u moru, film Sutjeska i pored izdašnog budžeta, muzike Mikisa Teodorakisa, sjajne glumačke ekipe, predstavlja jedno od slabijih ostvarenja u domenu partizanskog filma. Za razliku od Živkovića, koji je prema vlastitim rečima bio „šef gradilišta“, režiser Stipe Delić nije imao tu „privilegiju“ – glavnu reč imala je partija, a povremeno i sam Barton.
Uprkos filmu koji je usled Delićeve nemogućnosti da se odupre pritiscima danas gotovo negledljiv, teško oštećenoj zgradi koja zbunjuje posmatrača, spomeniku koji današnja omladina „otrkiva“ zahvaljujući interesovanju stranaca, te mitologizaciji bitke u kojoj je izginula polovina partizanskih snaga, ne treba tek tako odbaciti istorijsku lekciju koju Sutjeska nosi – uz sav rizik da ista može zvučati patetično. Lekcija koje su bili svesni svi oni koji su 1943. „izvukli živu glavu“. Svi oni koji su nisu predali uprkos brojčano nadmoćnom i bolje opremljenom neprijatelju.
Jovana Nedeljković | Vitrаž
Pratite nas: https://www.facebook.com/vitraz.net/
Instagram: https://www.instagram.com/vitrazmagazin/
